آشنایی با هنر گچ بری

سفیدکاری با گچ که در دوران اشکانیان تکامل یافت نخست پوشش دیواره های خشتی بود به قصد آنکه این دیوارها را از صدمه نم محفوظ بدارد. اما در همان حال خاصیت تزیینی نیز داشت.

گچ‌بری چیست؟

هنر گچ‌ بری یکی از هنرهای وابسته به معماری هست که در هر منطقه و هر دوران زمانی، شکل و شیوه مخصوص به خود را داشته‌هست. همان‌طور که از نام این هنر پیداست، مصالح اصلی بکار رفته در این هنر گچ می‌باشد.

در معماری هنرهای بسیاری وجود دارد که یکی از آن ها هنر گچبری می باشد و تنها هنری هست که از روزگار های زیاد دور در هر جای دنیا وجود داشته هست، تنها شکل و شیوه ی آن گوناگون بوده هست. گچ یکی از مصالح زیاد مهم در هنر گچبری می باشد که از آن استفاده می شود.

هنر گچبری نه تنها در کشورهای دیگر بلکه در خود ایران هم در دوران های گوناگون وجود داشته هست و روش و شکل آن در هر دوران ای گوناگون بوده هست. دلیل آن که برای هنرهای تزئیینی از گچ استفاده می شد خاصیت شکل پذیری و چسبندگی آن و رنگ مطلوبی که دارد می باشد و همچنین گچ استفاده ی زیادی در هنر معماری برای طرح‌ریزی دکوراسیون داخلی و بیرونی دارد.

تاریخچه گچ بری : 

در آغاز معماری ایران از ابتدا زمان و زمان ایلامیان – هخامنشیان و سپس به ویژه در دوران اشکانیان و سامانیان به مسئله گچ توجه می شده و از آن به عنوان یک ماده سازنده و استوار استفاده می شد. گچکاری و گچ بری در زمان اسلامی توسعه یافت و آثار آن در مدرسه ها، کاخها و سایر بناها ، به عنوان یک عنصر تزئینی مورد توجه قرار گرفت.

شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهند که زمان ساخت گچ به پیش از ساختن خشت و پخت آن به صورت آجر می‌رسد. در قدیمی‌ترین بنای دنیا، یعنی اهرام ثلاثه مصر که قدمتی چهار هزار و پانصد ساله دارد، از گچ به عنوان ماده چسبنده مقاوم در بین سنگ‌ها و سمت کلاف‌سازی آن‌ها استفاده شده‌هست. یکی از کاربردهای ویژه گچ، اندود کردن دیوارها و سطوح داخلی ساختمان‌ها هست و هنر گچبری، این آراستگی را به حد کمال و دلنوازی می‌رساند.

اولین مردمی که در ایران به این کار دست زدند هخامنشیان و سپس ساسانیان بودند و اعراب در جریان فتوحات خویش، این هنر را از آن‌ها فرا گرفتند. هنرمندان دوران اموی به‌طور وسیعی کاخ‌ها را با گچبری منقوش برجسته تزئین می‌نمودند.

سفیدکاری با گچ که در دوران اشکانیان تکامل یافت نخست پوشش دیواره های خشتی بود به قصد آنکه این دیوارها را از صدمه نم محفوظ بدارد. اما در همان حال خاصیت تزیینی نیز داشت، زیرا از زشتی دیوارهای گلی می کاست.

از دلیل‌ها دیگر رواج گچکاری در هنرهای وابسته به معماری ایرانی آن بود که گچ کاری کم‌بها و کار با آن زیاد آسان بود و ار طرفی در مصرف وقت، انرژی و هزینه نیز صرفه جویی می شد به همین دلیل در زمان اشکانی و ساسانی استفاده از تزئینات گچ بری در داخل و خارج بناها زیاد رواج یافت و این سنت بر خلاف سنت زمان پیشین و شیوه پارسی بود که از حجاری و بازي کردن نقش برجسته و یا آجر لعابدار برای تزیین بنا استفاده می کردند.

استفاده از گچکاری و گچبری در ساختمان های امروزی نیز جایگاه ویژه ای دارد. در زمان مختلف هنرمندان گچکار ایرانی به صور مختلف از گچ در زیباسازی و برجسته سازی بنا استفاده کرده اند. خاصیت شکل پذیر بودن گچ سبب شده تا در معماری داخلی ساختمان کاربرد بسیاری داشته باشد.

گچبر کسی هست که می تواند با دستان هنرمند خویش، آثار هنری را با گچ خلق کند. گچبر قادر هست بر روی سطوح با گچ، هر شکلی را ایجاد کند. مهارت در این پیشه بر کیفیت کار و زیبایی تاثیر هنر گچبری تاثیرگذار هست.

دوران‌های گچ‌بری در هنر ایران :

هنر گچ‌بری قرون اولیه اسلام :

پس از ظهور اسلام نیز از هنر گچبری در بناها استفاده می‌شده‌هست، ولی به دلیل حرمت پیکره سازی، این هنر در قالب نقوش برجسته از گل و گیاه و نیز انواع طرح‌های اسلیمی و بندهای ختایی، به ویژه در قالب انواع خط‌های مختلف و جوراجور تجلی یافت.

هنر گچ‌بری دوران سلجوقی :

هنر گچ‌بری در انواع خط کوفی همراه با نقوش اسلیمی خرطوم فیلی روند تحول این هنر در دوران سلجوقی بوده‌هست. به‌طور کلی هنر گچ‌بری در دوران سلجوقی مورد توجه در نما سازی‌های داخل بوده‌هست.

هنر گچ‌بری دوران ایلخانی :

در دوران ایلخانی به وجود آمدن محراب‌های گسترده با انواع خط‌های کوفی و خط‌های سلطانی، دیوانی، رقعی و به‌کارگیری انواع گره هندسی با نقوش اسلیمی توماری و اسلیمی ماری در لابلای کتیبه عظمت و شگرفی‌های بسیار در آثار ایران و هنر گچ‌بری در آن به وجود آورده شده.

هنر گچ‌بری دوران تیموری :

دوران تیموری عصر به وجود آمدن قانونی بندی و کاربندی‌هایی از قالب‌های گچی گرانبها و به تحول آمدن هنر گچ‌بری از نقوش گوناگون بخصوص اسلیمی و انواع خطهای گوناگون می‌باشد. به‌طور کلی در هنر گچ‌بری این دوران از هنرهای دیگر چون هفت قلم خط از انواع کوفی به نام‌های کوفی پیرآموز، کوفی مشجًر، کوفی مزهّر، کوفی گره دار، کوفی مشبک، کوفی تصویری و چندی دیگر کوفی در آثار ادوار اسلامی نهایت استفاده شده‌هست. همچنین خطهای (محقق، نسخ، ثلث، رقاع، تعلیق، و نستعلیق) با هنر آفرینی‌های بسیار و در مواردی از شاخه‌های این خط‌ها بخصوص خط معقلی در هنر گچ‌بری آثار ایران بهره بسیار گرفته شده‌هست.

هنر گچ‌بری دوران صفوی :

در دوران صفویه هنر گچ‌بری داخل روش‌های خاص شده‌هست. به‌طوری‌که زیباترین مقرنس بندی‌های گچی با عناصر گوناگون بخصوص مقرنس بندی‌های کچل و نیم نیم کچل همراه با نقوش گل و گیاه با انواع تیغه‌های گچی دالبری زینت بخش کاخ‌های شاهی به بهترین شکل ممکن گردیده‌هست.